Gezondheid en gedrag
Levenstijlen, risicofactoren en gezondheid
- Gezondheidsgedrag → Iedere uitgevoerde activiteit om de gezondheid in stand te houden of verbeteren, ongeacht de ervaren gezondheidstoestand en of het gedrag daadwerkelijk het doel bereikt.
- Gezondheidsbehoudend gedrag (well behavior) → activiteiten om de huidige goede gezondheid te behouden of te verbeteren (beweging, gezonde voeding, tandartsbezoek). Dit gedrag hangt af van motivationeel factoren vooral de perceptie van de bedreiging, de waardering van het gedrag in het voorkomen ervan en de aantrekkingskracht van het tegenovergestelde gedrag.
- Symptoongedrag → activiteiten die zieke mensen ondernemen om het probleem vast te stellen en een remedie te vinden. Bv, klagen, hulp.advies zoeken.
- Ziekte-rolgedrag → gedrag van mensen die zich ziek voelen met het doel om beter te worden. Dit veronderstelt een nieuwe rol.
Wie doet het en waarom? Er zijn verschillen in gesclacht, leeftijd en cultuur
Wat doet men zoal? Ontbijten, weinig snacken, sporten
Wie doen het? Vooral vrouwen, medicijnenstudenten
Onderzoek:
- De gezondheidsgewoonten van mensen redelijk stabiel zijn, maar veranderen wel in de tijd.
- De soorten gezondheidsgedrag niet erg met elkaar verbonden zijn. Het enige verband dat wel vrij consequent uit onderzoek naar voren komt, is de associatie tussen roken en alcoholgebruik → rokers drinken vaker en gemiddeld meer alcohol dan niet rokers.
- De redenen van de verschillende gezondheidsgedragingen hoeven ook niet met elkaar te maken hebben.
Interdisciplinaire perspectieven op preventie van ziekte
De vooruitgang in gezondheid vindt zijn oorzaak in de maatregelen ter voorkoming (preventie) van ziekte en de verbeteringen in behandeling van ziekte.
Drie benaderingen in ziektepreventie zijn:
I. Gedragsinvloed → tandenpoetsen
II. Omgevingsmaatregelen → fluor in drinkwater toevoegen
III. Preventieve medische maatregelen → verstandkies verwijderen
Preventieniveaus
I. Primaire preventie → vaccinatie
II. Secundaire preventie → screening ziektes
III. Tertiaire preventie → palliatieve zorg
Problemen in gezondheidsbevordering
Factoren in het individu
- Ongezond gedrag vaak leuker en makkelijker is dan gezond gedrag
- Reeds lang bestaand of verslavingsgedrag veranderen is moeilijk
- Cognitieve capaciteiten moeten aanwezig zijn, zoals kennis en vaardigheden, weten welk gedrag, plannen om bestaand gedrag te veranderen en om obstakels te overwinnen
- Er moet sprake zijn van eigen-effectiviteit voor de vaardigheden om de verandering door te voeren
- Ziekte of medicijngebruik kan de stemming en het energieniveau aantasten, wat de cognitieve capaciteiten en motivatie kan aantasten.
Interpersoonlijke factoren
Veel sociale factoren hebben invloed op gezond gedrag. Het hebben van vrienden en familie die model staan voor gedrag en voor sociale steun en aanmoediging tijdens het veranderen van de levensstijl. Binnen een gezin kan een verandering van gedrag ook leiden tot interpersoonlijke conflicten die de preventiepogingen kunnen ondermijnen.
Factoren in de gemeenschap
Mensen zullen eerder gezond gedrag toepassen, als dit wordt gestimuleerd door acties van gemeenschapsinstellingen, zoals de overheid en de gezondheidszorg. Gezondheidswerkers focussen meestal op behandeling ipv preventie. Maar zijn de laatste jaren meer geïnteresseerd in preventie. De problemen hierbij zijn: beschikbare fondsen, geen dekking van preventie door verzekering, het afwegen van economische en gezondheidsbelangen.
Wat bepaalt het gezondheidsgerelateerde gedrag van mensen?
Algemene factoren van gezondheidsgerelateerd gedrag
Iedereen kent voorbeelden van gezond gedrag, maar het uitoefenen ervan is een ander verhaal. Een van de factoren die het uitoefenen van gezond gedrag beïnvloeden is erfelijkheid.
Leren
Vooral door operante conditionering waarin gedrag veranderd door zijn gevolgen
- Bekrachtiging: een leuke beloning krijgen of een vervelende factor wegnemen → gedrag neemt toe
- Uitdoving: gevolgen dat een gedrag in stand houdt elimineren. Werkt alleen als er geen alternatieve beloning beschikbaar zijn
- Straf: een onplezierig gevolg van gedrag → gedrag wordt onderdrukt. Als men verwacht dat opnieuw straf volgt, zal men het gedrag nalaten.
Mensen kunnen ook leren door observatie, modeling. Men zal eerder het gedrag van een model gaan vertonen als het model lijkt op zichzelf en als de persoon een hoge status heeft voor de persoon in kwestie.
Gewoonte gedrag = automatisch onbewust vertoond gedrag. Het is meer afhankelijk van voorafgaande cues dan de gevolgen waarmee het vroeger gelinkt was. Antcedent = interne of externe stimuli die voorafgaat aan en de gelegenheid vormt voor het gedrag, bv. koffie met een sigaret erbij.
Gewoontegedrag is erg moeilijk te veranderen, daarom is het belangrijk om gezondheids behoudende gedrag zo vroeg mogelijk aan te leren.
Sociale factoren, persoonlijkheid- en emotionele factoren
Veel gezondheidsgedrag is beïnvloed door sociale factoren, zoals voorbeeldgedrag, aanmoediging, belonen of straffen die personen ontvangen van familie en vrienden. Deze processen leiden ook tot sekseverschillen → meer beweging bij jongens.
Persoonlijkheidskenmerk conscientiousness (planmatig, georganiseerd) is geassocieerd met gezond gedrag.
Emotionele toestand → mensen onder stress vertonen ongezonder gedrag.
Perceptie en cognitie
Ervaren symptomen hebben invloed op hun gezondheid gerelateerd gedrag. Bij minder ernstige symptomen zal men het gedrag aanpassen om het gezondheidsprobleem zoals men dat ziet, aan te pakken.
Cognitieve factoren spelen een belangrijke rol, waarbij kennis over het gezondheidsprobleem en vaardigheden het op te lossen belangrijk zijn. Soms kunnen echter de subjectieve overtuigingen van mensen verkeerd zijn. Bv bij hoge bloeddruk, zij denken dat zij weten wanneer hun vloeddruk hoog is maar dit zijn geen goede schattingen voor bloeddruk. Het gevaar is dan dat mensen hun medicijngebruik veranderen of stoppen met de behandeling. Overtuigingen zijn belangrijke indicatoren voor gezondheidsgedrag.
Een andere overtuiging die gezond gedrag kan beperken is het onrealistische optimisme. Iedereen vind zichzelf gezonder dan gemiddeld en heeft minder kans dan gemiddeld om een ziekte te ontwikkelen.
- Gevoelens van onkwetsbaarheid komt niet alleen in de adolescentie voor.
- Gezond gedrag wordt vertoond als men denkt dat men risico loopt → mensen met onrealistische optimisme zijn dus niet geneigd om preventieve actie te ondernemen.
- Programmas zijn nodig om de risico die mensen lopen realistisch te laten inzien
The health belief model
Health belief model → de waarschijnlijkheid dat iemand preventieve (gezondheid) actie onderneemt hangt direct af van de uitkomst van twee gemaakte beoordelingen. De eerste gaat over de ervaren dreiging van de ziekte en de tweede weegt de waargenomen voor- en nadelen van de te nemen actie tegen elkaar af.
 |
| Health belief model |
Drie factoren beïnvloeden de ervaren dreiging:
I. Waargenomen ernst van het gezondheidsprobleem, hoe ernstig zijn de gevolgen als ik (n)iets doe?
II. Waargenomen vatbaarheid voor het gezondheidsprobleem. Hoeveel risico loop ik?
III. Cues voor actie, zaken die je aan het potentiële gezondheidsprobleem herinneren en je tot actie toe aanzetten, bv iets op tv zien of een artikel lezen.
Uit de afweging die mensen maken, komt naar voren of de voordelen opwegen tegen de nadelen. Mensen tellen dus alles bij elkaar op. De combinatie bepaalt de waarschijnlijkheid van preventieve actie.
! Sterke barrières zijn invloedrijker dan de risico's.
Zwak in dit model is dat het geen verklaring biedt voor gewoontegedrag op gezondheidsgebied bv. tandenpoetsen. Bovendien is er geen standaard manier van meten, waardoor verschillende studies niet met elkaar vergeleken kunnen worden.
Tekortkoming in dit model:
Het model legt heel sterk de nadruk op de ervaren dreiging als determinant. Uit onderzoek blijkt echter dat heel vaak andere beliefs, die niet zo zeer met gezondheidsbehoud of ziektepreventie te maken hebben, veel belangrijke determinanten van gedrag kunnen zijn → bewegen omdat het gezellig is.
The theory of planned behavior
Theory of plannen behavior → mensen beslissen vooraf over hun intentie inzake het meeste vrijwillige gedrag en deze intenties zijn de beste voorspellers van het gedrag. Het is een uitbreiding van de theory of reasoned action.
De intentie wordt bepaald door 3 beoordelingen:
- Attitude mbt het gedrag → de beoordeling of het gedrag goed is om te doen. Gebaseed op het verwachte resultaat van het gedrag en of dat belonend is.
- Een subjectieve norm → impact van sociale druk of invloed op de aanvaardbaarheid van het gedrag. Meningen van anderen en de motivatie om daaraan te willen voldoen.
- Ervaren gedragscontrole → verwachting van success in het uitvoeren van het gedrag (lijk op eigen effectiviteit)
 |
| Theory of planned behavior |
The theory of planned behavior zegt kortweg het volgende, de belangrijkste determinant van een bepaald gedrag is de intentie of motivatie om dat specifieke gedrag uit te voeren. De intentie wordt bepaald door drie primaire determinanten: attitude, subjectieve normen en verwachte gedragscontrole.
Tekortkomingen van deze theorie:
- Mensen doen niet altijd wat ze van plan zijn
- De theorie is incompleet → eerdere ervaringen met bepaalde gedrag zitten er niet in. Bv. mensen die eerder bloed hebben gedoneerd, doneren weer.
- Net als health belief model, veronderstellen dat mensen tot in detail over ziektes/gezondheid nadenken, voor ze iets doen.
ASE Model
Attitude - Sociale invloed - Eigen effectiviteit
Lijkt veel op theory of plannen behavior maar 2 verschillen
Waar de theory of planned behavior het heeft over subjectieve normen gebruik ASE model sociale invloeden. De theory of planned behavior neet attitudes door het meten van de belangrijkste beliefs (bv van bewegen wordt ik fit) en die beliefs te combineren met de evaluatie van dat belied (bv. dat ik me fit voel vind ik heel belangrijk). Het ASE model beperkt zicht tot het meten van de relevante beliefs.
 |
| ASE model |
Het ASE-model onderscheidt drie soorten sociale invloeden:
I. Subjectieve normen = identiek aan de theory of plannen behavior.
II. Sociale steun of sociale druk → Bij steun of druk gaat het om meer directe invloeden van anderen. Sociale druk treedt bv. op wanneer iemand door zijn vrienden wordt aangespoord om te roken, drugs te gebruiken, of nog een drankje te nemen. Sociale steun treedt bv op wanneer je acties gesteund wordt om te stoppen met roken.
III. Modelling. Bij modelling gaat het om leren door het observeren van het gedrag van anderen.
Social cognitive theory
Albert Bandura is een van de grondlegger en tegenwoordig de meest invloedrijke representant van deze theorie. Banduras werk heeft grote invloed gehad op de evolutie van de eerder genoemde modellen. Er zijn dan ook sterkte overeenkomsten tussen de social cognitive theory en de eerder genoemde modellen. In de social cognitive theory wordt de intentie ook verklaard door drie soorten determinanten:
I. Afweging van voor en nadelen → door te roken fa ik stinken
II. Sociale invloeden (modelling) → als gezellige mensen uit mijn omgeving roken
III. Inschatting van het eigen kunnen → helemaal stoppen met roken dat lukt mij nooit
The stages of change model
Stages of change model → klaar zijn voor veranderen, 5 stadia. In elk stadium hebben mensen andere psychosociale karakteristieken.
- Precontemplatie: niet van plan te veranderen komend tijd, minder self efficacy en zien meer nadelen dan voordelen om gedrag te veranderen
- Contemplatie: bewust zijn van het probleem en serieus overwegen van aanpassen gedrag in de nabije toekomst, maar nog niet klaar om zich vast te leggen
- Voorbereiding: klaar om komende maand proberen te veranderen en een gezond gedragsdoel te plannen
- Actie: gewoonlijke 6 maanden waarin het gedrag verandert
- Onderhoud: het gedrag volhouden
 |
| Stages of change model |
Het stages of change is geen zelfstandige model maar een construct dat een onderdeel van een omvangrijker model dat het transtheoretisch model wordt genoemd. Het stages of change construct is geen construct dat bestaand gedrag probeert te verklaren of te voorspellen maar - de naam zegt het al - is een construct dat een beschrijving geeft van het proces van gedragsverandering. Het construct geeft aan dat verandering van gezondheidsgedrag niet een eenvoudig stap van ongezond naar gezond gedrag is.
Precaution adoption process
Als aanvulling op het stages of change model kwam Winstein met precaution adoption process → risicogedrag tijdens precontemplatie verder gespecificeerd als eerste essentiële stap in het proces van gedragsverandering (van precontemplatie naar contemplatie). Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen drie stadia van bewustzijn:
I. Mensen zich niet bewust van het gezondheidsissue → men weet bijv niet dat teveel vet eten slecht is
II. Men zich bewust van het risicogedrag als zodanig → men weet dat er in het algemeen te veel vet wordt gegeten in NL. Men betrekt die kennis echter nog niet p zichzelf.
III. Tenslotte is men zich ook van bewust zelf het risicogedrag te vertonen.
Het model zegt alleen dat als mensen derde stadium van bewustzijn bereiken, gemotiveerd kunnen worden om hun risicogedrag te veranderen.
